Tambo dan Silsilah Adat Minangkabau (2)

Tambo dan Silsilah Adat Minangkabau (2)
Lah lanyap undang nan tigo, timbua ganti tukarannyo, undang2 banamo tariek baleh, kok palu babaleh palu, nan tikam babaiah jo tikam. Hutang ameh bayia jo ameh, hutang padi bayia jo padi, hutang kato bayia jo kato.
B. UNDANG-UNDANG TARIEK BALEH

MANURUIK warih nan dijawek, nan takarang dalam tarambo, samaso niniak Suri Diradjo, undang Si Mumbang Jatuah, duo jo Si Lamo Lamo, lah diluluihkan kətanah lakang, tigo jo Si Gamak Gamak, lah dihanyuikkan kaaia hilia. Sampai kali dikali urek tunggang, dibacuik aka nan manjala, di bongka tunggua nan dibumi, habih bakeh sarato jajak, hilang didalam pamakaian, lipua dihati masyarakat, maso baraliah lah disitu.

Lah lanyap undang nan tigo, timbua ganti tukarannyo, undang2 banamo tariek baleh, kok palu babaleh palu, nan tikam babaiah jo tikam. Hutang ameh bayia jo ameh, hutang padi bayia jo padi, hutang kato bayia jo kato.

Dari zaman Suri Diradjo, babilang maso kamudian, sampai ka Datuak Seri Maharadjo nan Banego nego, tariek baleh taruih balaku.

Adopun Datuak Seri Maharadjo nan Banego nego, junjungan Puti Indahdjaliah, anaknyo baduo bagai balam, sikua jantan sikua batino, nan tuo Sutan Maharadjo Basa, nan ketek Puti Djamilan. Anak nan sadang ketek2, wafatlah Datuak Seri Maharadjo nan Banego-nego, mangko tinggalah Puti Indahdjaliah, sarato anak duo urang.

Dek hilang biaso baganti, putuih biaso bauleh, mati Datuak Seri Maharadjo nan Banego-nego, baganti jo Tjati Bilangpandai.

Adopun Puti Indahdjaliah, jo Tjati Bilangpandai, maadokan anak laki2, banamo si Sutan Balun Mangko jadilah antaro Sutan Maharadjo Basa, sarato Puti Djamilan, jo adiakno si Sutan Balun, urang saibu balain bapak. 

Dek Datuak Seri Maharadjo nan Banego-nego, undang2 tariek baleh, turun kaanak kanduangno, nan banamo Sutan Maharadjo Basa, manggantikan bapakno. Sutan Maharadjo Basa lah nan manaku biang tabuak, nan mangadin gantiang putuih, sasudah Datuak Seri Maradjo nan Banego nego bapulang karahmatullah.

Sutan Maharadjo Basa kokoh mamacik jo manjalankan undang2 tariek baleh, nan diwarisi baliau dari niniak sampai kabapak, turun pulo kapadonyo.

Dek lamo bakalamoan, nan Sutan Maharadjo Basa, duduak mamacik tampuak tangkai, di Pariangan jo Padang Panjang, gadanglah pulo si Sutan Balun. Tantangan diri Sutan Balun, aka panjang pikiran lanjuik, budi dalam bicaro haluih, manurun warih ayahnyo, nan banamo Tjati Bilangpandai.

Lorong di Tjati Bilangpandai, maso Datuak Seri Maharadjo nan Banego nego duduak manjadi tampuak tangkai, manaku banda sabuah, nan mahitam mamutiahkan, tampat batulak mangko bajalan, bakeh kurang mintak tukuak, kok singkek mamintak uleh, panambah aka jo budı, panukuak paham kiro², dek Seri Maharadjo nan Banego-nego.

Kalau manuruik buni tambo, nan diri Tjati Bilangpandai, asa nan dari jauah bana, dari bangso Sang Sangsekerta. Urang subarang lauik gadang, pueh mambilang taluak rantau, aka cukuik alemu banyak, pikiran mandaun aua, gaduang alemu jo bicaro. Lah gadang anak kanduang-nyo, nan banamo si Sutan Balun, lalu ditunjuak diajari, caro baraka baalemu, sampai kapaham jo bicaro.

Dek pandai Sutan Balun, alemu lah banyak nan dikanduang, tiliak nyato pahamnyo haluih, lah dibao duduak basidang, didalam hukum mahukum, atau ditimbang manimbang, didalam koto jo nagari.

Dek lamo bakalamoan, lah habih maso mudo matah, umua manjalang tigo puluah, antaro Sutan Maharadjo Basa, jo diri si Sutan Balun, dek tiliak pandangan rang nagari, lah bak intan dengan podi. Lah asiang2 kalabihan, lain2 kagadangan, intan cayo nan tajam, nan podi kilek nan labiah, ragu rang banyak kamamiliah. Dek rakyat di Pariangan, sarato jo Padang Panjang, lah samo dianjuang tinggi, lah samo diamba gadang. Nan sorang lah tampat takuik, nan sorang lah bakeh sangko, badanga kato kaduonyo. Kalau didalam dihalusi, jikok di-hindang2 bana, tantang ditajam pamikiran, atau dibudi nan marangkak, balabiah yakin rang nagari, kadiri si Sutan Balun.

Sajak dizaman Datuak Suri Diradjo, sampai kamaso niniak Seri Maharadjo nan Banego nego, urang lah ba tambah, koto lah batambah rami, korong kampuang samangkin sampik, dicari tenggang jo bicaro. Kok sampik patuik dipalapang, nan sasak luruih dipalaweh, alam leba dunia lah lapang, rimbo banyak nan kadirambah, tampat mambuek korong kampuang, untuak kakoto jo nagari, hutang malambeh jo malamun, tingga malambang manaruko. Tatkalo samaso itu, tibo parentah dek nan kuaso, dari nan mamacik tampuak tangkai, tampuak tangkai koto jo nagari, manyuruah mancari tanah nan elok, nan rancak tampat baladang, bakeh badugo jo batahun, kok bancah jadikan sawah, kok padang bakeh bakabun. Baseraklah urang nan banyaktu, dikaki Gunuang Marapi, sabalah mandun jo salatan, sampai kakaki Gunuang Sago, nan arah mantari kamambungo, lah ditunggu didiami. Sajak mulai bataratak, sampai manjadi koto jo nagari, lah luak panduduak Pariangan, sarato jo Padang Panjang, pindah katanah nan data. 

Sampai sakarang iko kini, nan tidak ba-rubah², banamo luak Tanah Data, dek lah kurang urang Pariangan, luaknyo katanah data. Dek lamo bakalamoan, lah sasak pulo Tanah Data, diulang pulo mamindahkan, kaum nan banyak kakambangan, nan lah sunduik basunduik, lah banyak anak pinaknyo, di bagi tak basibak, di agiah2 tak bacarai. Dicarikan pulo tampat pindahnyo, dilapeh jarah jo paninjau, caro mairik nan batali, ibarat jinjiang nan batangkai, mancari tanah nan subua, nan elok tampat baladang, bakeh badugo jo batahun, sarato untuak korong kampuang, kajadi koto jo nagari. Lah bajalan urang ampek kaum, langkok jo alat pabakalan, sarato pakakeh kaparambah, pai malereng Gunuang Marapi, manuju katimua dengan barat.

Dari mandaki lah malereng, sampai manurun kakakinyo, kabagian sabalah barat, alua mantari katacampuang, lah banyak tampak nan elok, nan patuik ditunggu ditanami. Baiakpun lurah jo baluka, bancah baraia untuak sawah, baluka bakeh bataranak, nan lakuak kajadi kolam, alah lah tampak balako, tingga marambah mananami. Lah sampai urang nan ampek kaum, kakaki barat Gunuang Marapi, situ tatumbuak pajalanan, katapi lubuak jo sungai. Aia janiah lubuaknyo dalam, kaateh hulu basimpang, kabaruah aia sabuah, lah jadi satu ilirannyo, hilia malereng kaki bukik, babatu bakasiak banyak, babelok ba-lingka2.

Lubuak banamo Lubuak Agam, mudiak hulunyo cabang duo, sabuah banamo Sungai Janiah, sabuah banamo Batang Tambuo. Nan mulai dari Lubuak Agam, hılia lalu kamuaro, lakek namonyo Batang Agam. Sampai sakarang iko kini, nan tidak batuka batimbang, namo asa tidak barubah, banamo Batang Agam juo. 

Lah salamat urang nan ampek kaum, tibo di ranah Lubuak Agam, datanglah kaum nan kaduo, manuruti kaum nan partamo. Lorong nan datang nan kaduo, dari Luak Tanah Data, sabanyak ampek kaum pulo, sarato alat kalangkapan. Salasai kaum nan kaduo, mangiriang kaum nan katigo, sabanyak ampek kaum pulo, manuruti kaum nan dahulu. Panyudahi kaum nan kaampek, sabanyak ampek kaum juo, samo manuju ka Lubuak Agam.

Tantangan parangkatan nan dahulu, iyolah kaum nan partamo, masuak karanah Lubuak Agam, dari Luak Tanah Data, lah baseraknyo di-situ, di kaki Gunuang Marapi, mancari tanah hutan nan elok, bakeh babuek sawah ladang, tampat mandirikan korong kampuang. 

Di salingka Batang Tambuo, salilik aia Sungai Janiah, lapeh kakaki bukik nan tinggi, hampia kapinggang Gunuang Marapi, bagian katimua jo utaro, diuni dek angkatan nan partamo. Mako jadilah koto jo nagari Agam Biaro, Balai Gurah, sarato Lambah jo Panampuang, sampai ka Canduang jo Lasi, dari puhun lalu kaujuang.

Lorong dikaum nan kaduo, mambuek koto jo nagari, sakaliliang kaki bukik nan tinggi, salingka ngarai nan dalam, ampek nagari saedaran. Iyolah Kurai jo Banuhampu, Sianok jo Koto Gadang, urang nan ampek angkek juo, ampek koto nyo dirikan. 

Urang nan angkek katigo, lah malambeh jo malamun, manaruko sawah ladang, kapinggang Gunuang Marapi, mahadok mantari katacampuang, sabalah kaateh Banuhampu. Dibueklah nagari ampek pulo, iyolah Sariak jo Sungaipua, Batagak Batupalano. Urang angkek nan katigo, ampek juo sakali angkek. Parangkatan nan datang panyudahi, sabanyak ampek kaum juo, baserak pulonyo kasitu, iyolah kakaki Gunuang Singgalang, mambuek nagari ampek pulo, iyolah Guguak, Tabeksurodjo, Balingka, koto Pambatan.

Baitu kato nan dijawek, uraian pituah guru, nan takarang ditambo alam, di-dalam alam Minangkabau. Itu nan angkek pangabisan, ampek2 sakali angkek, banyaknyo ampek kali angkek, jadı kotono Anambaleh, urang Ampek Angkek kasamonyo. Tapi sakarang iko kini, nan lai bak rupo bak namo, hanyolah angkek nan partamo, nan lain tidak tasabuik, lah lipua sajo dınan tarang. Nan nyato hanyo nan tasabuik, nan banamo Ampek Angkek, iyolah Agam Biaro, Balai Gurah, sarato Lambah jo Panampuang, sampai ka Pasia Canduang jo Lasi, nan tigo angkek lah tasisiah, lah tingga sajo disajarah.

Alah salasai Luhak Agam, lah dapek pulo tampat nan elok, dikaki Gunuang Sago, bagian timua jo utaro, sampai kalereng Gunuang Bongsu, salilik Batang Lampasi, salingka Batang Sinama, saedaran sungai Batang Agam, tanah data ranahno laweh, banyak bancah kajadi sawah, utang malambang manaruko, tingga diurang kamangakok.

Pihak di niniak maso itu, nan mamacik tampuak maso itu, disiapkan kaum nan kapindah, dibagi kaum nan banyak, nan lah bakambang balabihan, lah sayuik sawah jo ladang, kaum banyak sawah lah sudah, tak dapek manukuak lai, itulah urang nan dibagi, di-agiah2 tak bacarai. Sampai sakarang iko kini, itu nan disabuik urang, banamo Pandjang ba-karatan, atau laweh basibiran.

Tantangan banyak nan kapindah, dari Luhak Tanah Data, kalereng utaro Gunuang Sago, adolah limo puluah kaum. Cukuik jo alat jo bakanyo, langkok jo tukang jo nan pandai, sarato dukun pandai ubek, samo barangkek kasamonyo, manuju lereng Gunuang Sago. Manurun antaro kaki Gunuang Marapi jo Gunuang Sago, batamu lurah dituruni, sampai katapi Batang Agam. Disubarang Batang Agam, hari patang malamlah tibo, samo barantilah disitu, urang nan limo puluah kaum.

Namun barisuak pagi hari, sa'at malangkah nan lah tibo, maso bajalan nan lah datang, bakumpualah urang nan limo puluah kaum, nak salangkahnyo bajalan, nak sabondong samo lalu, nak sasentak samo suruik. Lah himpun urang nan banyaktu, sampai dihetong banyak kaum, hilanglah urang limo kaum. 

Kato satangah ahli adat, urang nan hilang duo kaum, satu Datuak Mareko Pandjang Djangguik, kaduo Datuak Mareko Putiah Gigi. Nan Datuak Mareko Pandjang Djangguik, sarato rombongan jo kaumnyo, tapasah ka Kampa Kiri. Nan Datuak Mareko Putiah Gigi, tapasah ka Kampa Kanan. 

Adopun dek orang nan bapandapek, hilang limo buah kaum, namo nan tidak tatunjuakkan, gala nan tidak takatokan. Hanyo pandapekkan balimo, limo koto dibueknyo, kasanan kaumtu bajalannyo, iyo ka Kuok jo Bangkinang, ka Salo jo Aiatirih, limo jo ka Rumbio, tapi nan namo jo galanyo, tidak tatunjuak takatokan. Sabab karano nan bak kian, luak lah urang nan limo puluah kaum, sabanyak limo atau duo kaum, bacarai ditangah Padang-siantah. Hilang nan balun tantu rimbo, kok hanyuik nan balun tantu sungai, lah lamo mangko katahuan, lah sudah nagari kasamonyo, lah sampai tampuah manampuah, lah samo jalang manjalang, situlah baru mako tahu.

Itulah asa jo mulonyo, disabuik luak Limo Puluah, sabab lah hilang sabagian, dalam nan limo puluah kaum. Sampai sakarang iko kini, tidaknyo lipua dek hujan, nan tidak lakang dek paneh, manjadi namo nan usali, banamo luak nan tigo. 
- Satu luak Tanah Data, luak (kurang) urang Pariangan Padang Panjang, pindah katanah nan data. 
- Kaduo luak Lubuak Agam, luak (kurang) urang Pariangan Padang Panjang jo urang Tanah Data, pindahnyo ampek kali angkek, karanah ka Lubuak Agam. 
- Nan bongsu luak Limopuluah, luak (kurang urang Pariangan Padang Panjang, pindah kakaki ranah gunuang Sago, sabanyak limo puluah kaum. 

Baitulah warih nan dijawek, dari niniak nan daulu, nan takarang ditarambo. Dimaso Sutan Maharadjo Basa, sarato jo Sutan Balun, luak nan tigo lah badıri, tariak baleh alah balaku. Hanjo lainnyo dari kini, iyolah warih katurunan, tidak pusako dari mamak, bukan ba-banso dari ibu, hanyo pusako dari bapak, kok banso baitu pulo.

3. TABIKNYO BUDI NAN CURIGA

... bersambung

Silakan baca konten menarik lainnya dari BentengSumbar.com di Google News
BERITA SEBELUMNYA
« Prev Post
BERITA BERIKUTNYA
Next Post »